O budowie książki

Po wszystkie definicje odsyłamy do naszego słowniczka pojęć poligraficznych, a tymczasem zaczniemy trochę nie po bożemu, bo od środka. I to dosłownie.

To, co przy publikacjach laicy zwykli nazywać wnętrzem, to nic innego jak blok książki, który czasem jest określany mianem wkładu. Blok stanowi wewnętrzną część oprawy przygotowaną do połączenia z okładką. Zanim przejdziemy do rozróżnienia rodzajów bloku książki, musimy wyjaśnić pojęcie składki. Składka to nic innego jak zadrukowane, złożone wpół i włożone jeden w drugi arkusze. Jak łatwo możemy wywnioskować – pojedyncza składka w swojej konstrukcji przypomina szesnastokartkowy zeszyt.

Na blok książki może składać się od kilku, do nawet kilkudziesięciu składek. Zasadniczo, aby połączyć składki ze sobą, musimy je zszyć. I tu dochodzimy do meritum, ponieważ blok składający się ze składek połączonych ze sobą nićmi introligatorskimi to blok szyty. Drugi rodzaj bloku, to blok klejony, który nie składa się już ze składek, a z arkuszy papieru, które są ze sobą połączone klejem.

Tak właśnie wygląda blok książki – tu szyty.

Blok szyty od klejonego możemy rozróżnić już na pierwszy rzut oka. Wystarczy spojrzeć na górny brzeg bloku tuż przy grzbiecie i sprawdzić, czy są widoczne składki. Jeśli nasz wzrok już powędrował w tamtym kierunku, możemy rzucić okiem na kapitałkę. To ozdobny pasek jedwabnej lub bawełnianej tkaniny, przyklejanej do górnej i dolnej krawędzi grzbietu bloku, głównie w celach estetycznych. Częstym elementem oprawy twardej (klejonej, szytej, kombinowanej i zintegrowanej) jest także tasiemka. To swego rodzaju zakładka książkowa – jest wąskim, długim paskiem materiału przytwierdzonym do górnej części grzbietu książki. Ułatwia otwarcie książki na określonej stronicy i służy do zaznaczenia, gdzie skończyliśmy czytanie.

Kapitałka to ten brzoskwiniowy pasek tkaniny przyklejony do grzbietu.

Niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z blokiem szytym, czy klejonym, charakteryzuje się on kilkoma stałymi cechami. W tym miejscu odejdziemy trochę od poszczególnych elementów książki, przez chwilę skupiając się na strukturze bloku i na treści książki. Zazwyczaj pierwsze cztery strony wkładu książki to tzw. czwórka tytułowa. Co wchodzi w jej skład? Pierwsza strona blogu to strona przedtytułowa. Znajduje się na niej skrócony tytuł dzieła. Kolejna to strona kontrtytułowa – czyli ta, która jest rewersem przedtytułu. Najczęściej pozostaje pusta (jest wakatem), zdarza się jednak, szczególnie w dawniejszych publikacjach, że mamy tutaj zdjęcie autora czy ozdobną ilustrację. Trzecia strona bloku to strona tytułowa. Znajduje się na niej pełny tytuł książki i nazwisko autora (lub autorów) – w pełnym brzmieniu, a także nazwa i logo wydawnictwa, rok i numer wydania książki. Kolejną stroną z tytułowej czwórki jest strona redakcyjna. Zawiera ona komplet informacji wydawniczych i drukarskich. To tutaj właśnie znajdziecie nazwiska współtwórców książki (tłumacz, redaktorzy, korektorzy, ilustratorzy etc.), zastrzeżenia praw autorskich (copyright), numer ISBN, nazwę wydawcy (w tym adres), a także numer, miejsce i rok wydania, nazwę drukarni, czasem informację o papierze wykorzystanym w książce.
Na kolejnych stronach tomu – już poza tytułową czwórką, znajduje się spis treści (choć bywa też, że znajduje się on na końcu książki).

Gdy blok mamy już omówiony, możemy przejść do okładki książki, której główną funkcją jest ochrona bloku książki. Jeśli okładka jest wykonana z kartonu, mamy do czynienia oprawą miękką lub zintegrowaną. Do oprawy twardej używa się natomiast oklejonej tektury.

Na zdjęciu powyżej doskonale widać okładkę do oprawy twardej – tekturę oklejoną papierem (tu warto zwrócić uwagę na osobny pasek tektury na grzbiet książki – tzw. grzbietówkę oraz dwie tektury tworzące przednią i tylną okładkę, każda z nich to tzw. okładzinówka).

Żeby nie było zbyt prosto – okładka ma też strony. Gdy rozłożymy okładkę przed sobą, zewnętrzną częścią ku górze, to po prawej stronie znajdzie się pierwsza strona okładki (przednia okładka). Zawiera ona tytuł książki, imię i nazwisko autora, a także inne najważniejsze informacje interesujące czytelnika (np. logo wydawnictwa). Po lewej zaś znajdzie się strona czwarta zawierająca blurb (czyli krótkie streszczenie publikacji, rekomendacje), numer ISBN czy biografię autora. Gdy okładkę obrócimy wnętrzem ku górze, druga strona okładki (wewnętrzna strona okładki) znajdzie się po stronie lewej, a trzecia po prawej. Dzięki tej wiedzy może uda się uniknąć kłopotliwego tłumaczenia, że coś znajduje się „tam z tyłu okładki, tylko od środka”. Tonem profesjonalisty możemy objaśniać: „zależy mi, żeby to znalazło się na trzeciej stronie okładki”. Niby nic, a w życiu jakby piękniej.

Gdy mamy blok i okładkę wypadałoby oba elementy połączyć w zgrabną i trwałą całość. Inaczej sprawa wygląda w oprawie twardej, a inaczej w miękkiej. W oprawie miękkiej blok książki jest scalony z okładką w grzbiecie za pomocą kleju, natomiast w oprawie twardej dodatkowym elementem spajającym blok z oprawą jest wyklejka. Według definicji wyklejka to „składka jednozłamowa papieru, zazwyczaj o większej gramaturze, przyklejona do powierzchni wewnętrznej strony okładziny i połączona z wkładem”. Brzmi zawile? Sprawa staje się jednak zupełnie oczywista, gdy weźmiemy do ręki książkę w twardej oprawie. Jeśli zajrzymy na drugą stronę okładki (prawda, że znajomość stron okładki się przydaje?), zobaczymy pojedynczy arkusz papieru w całości przyklejony do okładki oraz pierwszej stronicy bloku książki. Oczywiście sprawa wygląda analogicznie na trzeciej stronie okładki. Wyklejka poza tym, że spełnia funkcję konstrukcyjną, to maskuje znajdującą się pod nią tekturę (nie bez powodu jest arkuszem papieru o wyższej gramaturze).

Dotarliśmy do momentu, w którym mamy omówione główne części składowe książki. Czasami jest ona dodatkowo “uzbrojona” w obwolutę, czyli zadrukowany arkusz papieru luźno zakładany na okładkę właściwą. Chroni ją przed zniszczeniem (podarta obwoluta książki boli zdecydowanie mniej niż obdrapana okładka). Obwoluta najczęściej wykonana jest z papieru o grubszej gramaturze, często bywa uszlachetniona – i dodatkowo zabezpieczona przez zniszczeniem, np. folią.

Może to nie jest najpełniejsze i najbardziej wyczerpujące kompendium wiedzy o budowie książki, ale na dobry początek w zupełności wystarczy.  Prawda jest taka, że nie sposób w blogowej notce zawrzeć wszystkich tematów, które należałoby poruszyć (przemilczeliśmy choćby istnienie oprawy spiralowej i szytej drutem). Aby poszerzać swoją wiedzę o druku książek zapraszamy do śledzenia naszych kolejnych tekstów.